Επιμέλεια Εκθέσεων 2019

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Επιμέλεια Εκθέσεων

Με αφετηρία την ιστορική έννοια της  «φροντίδας» των μουσειακών συλλογών (curare) που έχει τις ρίζες της σε ρωμαϊκούς θεσμούς διοίκησης του κράτους και αναγεννησιακές αντιλήψεις για την προστασία και ευημερία του ποίμνιου ορίζεται το θεωρητικό πλαίσιο του μαθήματος της Επιμέλειας Εκθέσεων. Αν κατά τους νεώτερους χρόνους ο ρόλος του επιμελητή είναι να περιορίζει το ενδιαφέρον του σε συγκεκριμένο είδος συλλογής την οποία μελετά σχολαστικά, οι τελευταίες δεκαετίες του 20^ου αιώνα μαρτυρούν τη μετατόπιση της ενασχόλησης από το αντικείμενο της συλλογής στην ίδια την πράξη της επιμέλειας. Το γεγονός αυτό δημιουργεί μεγαλύτερη τομή μεταξύ μόνιμων και περιοδικών εκθέσεων, δεδομένου ότι ο επιμελητής αυτονομείται και παράγει θέαμα και εμπειρία. Μια σειρά αλλαγών προκύπτουν που συνοψίζονται στη βιβλιογραφία με την έκφραση – ομπρέλα «στροφή στην επιμέλεια» (curatorial turn).

Επιπλέον, στο επιστημονικό και διδακτικό επίπεδο η Επιμέλεια Εκθέσεων αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον διεπιστημονικό ερευνητικό πεδίο συνταιριάζοντας μεθοδολογικές προσεγγίσεις από την ιστορία της τέχνης, την ιστορία / ιστορία των ιδεών, τη φιλοσοφία, την ανθρωπολογία, τη μουσειολογία, την αρχιτεκτονική.  Σύμφωνα με το προτεινόμενο σχεδιάγραμμα διδασκαλίας, διερευνώνται αυτές ακριβώς οι σύγχρονες οπτικές στο πεδίο της επιμέλειας εκθέσεων (με έμφαση στην τέχνη) και προσφέρονται στοιχεία εξοικείωσης με την ίδια τη διαδικασία της προετοιμασίας και οργάνωσης εκθέσεων. Συγκεκριμένα, το μάθημα προβάλλει τρεις συνδυαστικούς άξονες γεφυρώνοντας τις σύγχρονες θεωρίες περί επιμέλειας με την πρακτική:

Α)  Θεωρία – Διαλέξεις 

• Μελετούμε τη διαμόρφωση εκθεσιακών πρακτικών και προτύπων από την Αναγέννηση έως και τον 21^ο αιώνα καθώς και την επίδραση πολιτικών/φιλοσοφικών/επιστημολογικών θέσεων στη διαδικασία αυτή.
• Συζητούμε τη χρήση νέων μέσων, την ψηφιακή επιμέλεια και τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζει ως προς τις έννοιες της υλικότητας, συλλογικότητας, συμμετοχικότητας, ενεργοποίησης όλων των αισθήσεων. Αναφερόμαστε επίσης στην επιμέλεια και έκθεση «ευαίσθητου» υλικού, όπως για παράδειγμα τα ανθρώπινα κατάλοιπα στα έργα τέχνης, καθώς και τη διάδραση μεταξύ έργου και κοινού (reception), ειδικότερα σε τέτοιες ιδιαίτερες περιπτώσεις.
• Αναλύουμε παραδείγματα μητροπολιτικών μουσείων ως κέντρων διάχυσης αισθητικών και πολιτιστικών προτύπων.
• Παρουσιάζουμε την αυτονόμηση και κυριαρχία των περιοδικών εκθέσεων και διεθνών διοργανώσεων (Biennale, Documenta) καθώς και τις τάσεις που ακολουθούνται ανά δεκαετία, ειδικότερα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (τοπικότητα, αναστοχαστικότητα, έμφυλες συγκρούσεις, νέες ταυτότητες)
• Εξετάζουμε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα επιχειρεί να διευρύνει τον επιμελητικό της ορίζοντα με συνέργειες μεταξύ επιστημονικών κλάδων (για παράδειγμα το διάλογο σύγχρονης τέχνης και αρχιτεκτονικής/αρχαιολογίας), την προσπάθεια εδραίωσης παραδοσιακών αλλά και νεότευκτων εκθεσιακών χώρων, τη διεύρυνση της έννοιας του εκθεσιακού «τόπου» σε σχέση με τον πολεοδομικό ιστό, τη δημόσια τέχνη, αλλά και την ενίσχυση της λογικής του καλλιτεχνικού εργαστηρίου.
• Στο πλαίσιο παρουσίασης εφαρμοσμένων περιπτώσεων, μελετάμε παραδείγματα διαμόρφωσης εκθεσιακών χώρων από την άποψη της μορφής (poetics) αλλά και του περιεχομένου (politics) των εκθέσεων.

Η θεωρία ενισχύεται από την ανάγνωση κειμένων που παρουσιάζουν οι φοιτητές στην τάξη και δίνουν έναυσμα για τις προσωπικές εργασίες που εκπονούνται κατά τη διάρκεια των μαθημάτων.

Β) Επισκέψεις – συναντήσεις με καλλιτέχνες και επιμελητές

Με πολλούς τρόπους έχει χαρακτηριστεί και αξιολογηθεί ο ρόλος του σύγχρονου επιμελητή: νάρκισσος, πλάνητας, μεσάζων,  συγγραφέας, καλλιτέχνης. Η σχέση επιμελητή και καλλιτέχνη πάντα το ζητούμενο και η κριτική στην παντοδυναμία του ειδήμονα «με υπογραφή» εμφανής και αυτή, ήδη από τη δεκαετία του 1960 αλλά και τελευταία, ιδιαιτέρως εμφατικά. Ποιός φέρει την υπογραφή σε έκθεσης σύγχρονης τέχνης; Ο επιμελητής ή ο καλλιτέχνης; Στήνονται εκθέσεις χωρίς επιμελητή; Και ποιά είναι τα επικοινωνιακά μέσα που επιλέγονται;

• Ο άξονας αυτός εμπεριέχει στοιχεία έρευνας πεδίου. Πηγαίνουμε και συναντούμε καλλιτέχνες και επιμελητές, συζητάμε μαζί τους στο χώρο του μουσείου, της αίθουσας τέχνης ή και του καλλιτεχνικού εργαστηρίου και εφόσον αυτό είναι εφικτό, προσκαλούμε σχετικούς ερευνητές στο μάθημα. Στόχος είναι η γνωριμία με τις πραγματικές διαδικασίες γύρω από την επιμέλεια και ο διάλογος ως συστατικό στοιχείο της εμπειρίας της επίσκεψης.
• Δεδομένου ότι το υλικό που προκύπτει είναι πλούσιο, πρότασή μου προς τους φοιτητές θα είναι η καταγραφή, πιθανώς από ομάδα φοιτητών που θα το αναλάβουν ως εργασία για το μάθημα, των συζητήσεων και σκέψεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια των επισκέψεων.

Γ) Οργάνωση εκθέσεων

Η διδακτική εμπειρία, και από το φετινό εξάμηνο (εαρινό 2017), καταδεικνύει ότι οι φοιτητές αγκαλιάζουν τη δυνατότητα να εμπλακούν κάπως πιο  «πραγματικά» με την οργάνωση μιας έκθεσης, που αποτελεί και μεγάλο μέρος της αξιολόγησής τους. Αν και ο χρόνος ενός εξαμήνου είναι περιορισμένος, οι προτάσεις που καταθέτουν και η ενέργεια που αφιερώνουν δικαιώνει κάθε φορά αυτήν την προσέγγιση. Συχνά, παλαιότεροι σπουδαστές προσκαλούνται και παρουσιάζουν τη δική τους εκθεσιακή πρόταση, τις προκλήσεις και τα προβλήματα που κλήθηκαν να λύσουν αλλά και τη συμμετοχή τους σε επιμελητικές διαδικασίες. Στο μάθημα διδάσκονται τα βασικά στάδια της οργάνωσης εκθέσεων (με τη λογική της προσομοίωσης), τα οποία αφορούν σε ποικίλες εκθέσεις και όχι αποκλειστικά σε εκθέσεις τέχνης:

• Επιλογή θέματος (σε ομάδες)
• Συγκρότηση κεντρικής ιδέας και διαμόρφωση της δομής της έκθεσης
• Επιλογή επικοινωνιακών μέσων (κείμενα, ψηφιακά μέσα, ομιλίες κλπ)
• Προετοιμασία φακέλου έκθεσης (κείμενα, βιβλιογραφία, φωτογραφίες ή ψηφιακό υλικό, προϋπολογισμός έπειτα από έρευνα αγοράς, χορηγική πρόταση συμπεριλαμβανομένων και επιστολών προς πιθανούς χορηγούς, δείγμα πρόσκλησης και δελτίο τύπου, οργάνωση χώρου και εγκαινίων)
• Ετοιμασία μακέτας έκθεσης (ψηφιακό ή φυσικό μοντέλο)
• Παρουσίαση των εκθεσιακών προτάσεων κάθε ομάδας στην τάξη, στο τέλος του εξαμήνου κατά τη διάρκεια των εξετάσεων.

Όπως προκύπτει από την πρόταση που καταθέτω, το μάθημα έχει και σεμιναριακό χαρακτήρα, άρα η παρουσία των φοιτητών είναι σημαντική. Δεν γνωρίζω αν «τεχνικά» θα μπορούσε να θεωρηθεί σεμινάριο, όπως προτάθηκε από ορισμένους φοιτητές φέτος. Η αξιολόγηση προκύπτει από την ατομική τους παρουσία και συμμετοχή (εργασία μαθήματος, παρουσία στην τάξη και στις επισκέψεις) αλλά και από τη συμμετοχή τους στην εκπόνηση ομαδικού εκθεσιακού φακέλου, στο τέλος των μαθημάτων.   

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Balzer, David, 2015. Curationism: How Curating Took Over the Art World and Everything Else, Pluto Press

Birnbaum, Daniel, 2008. Hans Ulrich Obrist: A Brief History of Curating (Documents), JRP Ringier

Cameron, Fiona and Kenderdine, Sarah (επιμ.), 2007. Theorizing Digital Cultural Heritage. A Critical Discourse, The MIT Press

Cook, Sarah et al, 2015. Rethinking Curating: Art After New Media (Leonardo Book Series), MIT Press

Eco, Umberto, 1994. Τέχνη και κάλλος στη μεταφυσική του Μεσαίωνα, Γνώση

Κανιάρη, Ασημίνα, 2015. Το μουσείο ως χώρος της ιστορίας της τέχνης. Εκθέσεις, συλλογές και η τέχνη από τον 19ο στον 21ο αιώνα

Καραμπά, Ελπίδα (επιμ.), 2005. «Curating». Απόψεις για την επιμελητική δράση, future  / Gap files #1

Lange-Berndt, Petra and Rubel, Dietmar (επιμ.), 2015. Mark Dion. The Academy of Things (δίγλωσση έκδοση), Walther Konig

Lippard, Lucy, 1998. The lure of the local. Senses of place in a multicentered society, New Press

Macdonald, Sharon and Basu, Paul (επιμ.), 2007. Exhibition Experiments, Blackwell Publishing

Marincola, Paula (επιμ.), 2006. What makes a great exhibition? Philadelphia Exhibition Initiative

Obrist, Hans Ulrich, 2011. Hans Ulrich Obrist: Everything You Always Wanted to Know About Curating But Were Afraid to Ask, Sternberg Press

O’Doherty, Brian, 2008. Studio and the Cube: On the Relationship Between Where Art is Made and Where Art is Displayed. New York: Columbia University.

Paul, Christiane (επιμ.), 2008. New Media in the White Cube and Beyond, University of California Press.

Pollock, Griselda and Zemans, Joyce (επιμ.), 2007. Museums after Modernism. Strategies of Engagement, Blackwell Publishing

Rugg, Judith and Sedgwick, Michele (επιμ.), 2007, Issues in Curating Contemporary Art and Performance, Intellect

Serota, Nicholas, 1999. Εμπειρία ή Ερμηνεία. Το δίλημμα των μουσείων μοντέρνας τέχνης, Εκδόσεις Άγρα

Sheery, Colleen J, 2006. Cabinets de Curiosites. Mark Dion and the University as Installation, University of Minnesota Press

Thea, Carolee, 2016. On Curating 2 // paradigm shifts: Interviews with Fourteen International Curators, Distributed Art Publishers

Von Bismarck, Beatrice, Jörn Schafaff and Thomas Weski (επιμ.), 2012. Cultures of the Curatorial. Berlin: Academy of Visual Arts Leipzig & Sternberg Press.

Ζαχαροπούλου, Κατερίνα, 2009. Για τα πράγματα που λείπουν. Εκδόσεις Άγρα