Η Διδακτική της Νωπογραφίας (fresco) για Παιδιά / H Eλληνική Ζωγραφική Παράδοση στον Εκπαιδευτικό Χώρο:«Ο Τοίχος έχει τη δική του Ιστορία»

To Μάθημα αποτελεί εκπαιδευτικό υλικό υποστήριξης της διδασκαλίας των μαθημάτων Εικαστικών Τεχνών στον Εκπαιδευτικό Χώρο (Γυμνάσιο-Λύκειο) και αφορά ειδικά στη διδακτική της αρχαιότερης τεχνικής ζωγραφικής, της Νωπογραφίας (fresco).

Το εκπαιδευτικό υλικό έχει παραχθεί με χρηματοδότηση εγκεκριμένου προγράμματος του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας & Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) στη Δράση «Κόμβοι» και Φορέα Υποδοχής και Υλοποίησης του Έργου την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ). Το Έργο τιτλοφορείται «ο Τοίχος έχει τη δική του Ιστορία» και διαρθρώνεται σε 5 θεματικές ενότητες:

1. Η ιστορική διαδρομή της Νωπογραφίας

2. Η Σκηνογραφία στη Νωπογραφία

3. Οι χρωστικές

4. Η Τεχνολογία Υλικών της Νωπογραφίας

5. Ασφάλεια χρήσης των Υλικών

και αποσκοπεί να διαχύσει τη γνώση της Τεχνικής της Νωπογραφίας με απλό τρόπο, ώστε να καθίσταται εύκολα εφαρμόσιμη ήδη από την ηλικιακή ομάδα των παιδιών Γυμνασίου.

Επιστημονικός Υπεύθυνος

Δημοσθένης Αβραμίδης

Αναπληρωτής Καθηγητής / Τέχνη & Τεχνική της Τοιχογραφίας & των Φορητών Εικόνων / Δ/ντής Εργαστηρίου Νωπογραφίας και Τεχνικής των Φορητών Εικόνων

Τμήμα Εικαστικών Τεχνών / Α.Σ.Κ.Τ.

Ομάδα Έργου 

Δημοσθένης Αβραμίδης, Εικαστικός Καλλιτέχνης, Αν. Καθηγητής / Τ.Ε.Τ. / Α.Σ.Κ.Τ.

Ολυμπιάς Κελαϊδή, Εικαστικός Καλλιτέχνης, Ε.ΔΙ.Π. / Τ.Ε.Τ./ Α.Σ.Κ.Τ.

Ανδρέας Κωστόπουλος, Εικαστικός Καλλιτέχνης, Καθηγητής ΠΕ08

Κωνσταντίνα Μπολιεράκη, Εικαστικός Καλλιτέχνης, Καθηγήτρια ΠΕ08

Χαράλαμπος Ρέτσος, Φυσικός, Ε.ΔΙ.Π. / Τ.Ε.Τ./ Α.Σ.Κ.Τ.

Φοίβος Σοφικίτης, Εικαστικός Καλλιτέχνης Καθηγητής ΠΕ08

Συντονιστής  Έργου

Χαράλαμπος Ρέτσος, Φυσικός, Ε.ΔΙ.Π. / Τ.Ε.Τ./ Α.Σ.Κ.Τ.

ΕΛΙΔΕΚ ΑΣΚΤ All rights reserved

Εισαγωγή

Η Νωπογραφία αποτελεί την αρχαιότερη τεχνική (υπό την έννοια ενός συνόλου συγκεκριμένων πρακτικών και χρήσης υλικών με προκαθορισμένη και απαρέγκλιτη μέθοδο εφαρμογής, καθώς και τρόπους διόρθωσης των αστοχιών κατά την εφαρμογή της, που δεν αλλοιώνουν τον χαρακτήρα της) της τέχνης της Ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση τοιχογραφιών σε επιφάνειες δημόσιων και ιδιωτικών χώρων. Η εφαρμογή της εντοπίζεται επί το πλείστον σε έργα τέχνης πολιτισμών της λεκάνης της ανατολικής Μεσογείου (Αιγυπτιακός, Μινωικός, Κυκλαδικός,Μυκηναϊκός, Ετρουσκικός, Ρωμαϊκός, Ελληνιστικός κλπ), ενώ συνέχισε να εφαρμόζεται σε όλες τις μετέπειτα ιστορικές φάσεις της Τέχνης αδιαλείπτως μέχρι των ημερών μας. Αυτό σχετίζεται αφενός με το ασύγκριτο αισθητικό της αποτέλεσμα, αφετέρου με την αντοχή που εξασφαλίζει η τεχνική αυτή έναντι μη ανθρωπογενών φθοροποιών παραγόντων, με αποτέλεσμα την μακραίωνη ζωή του έργου τέχνης. Παρά τον πολύ απλό στη σύλληψη χαρακτήρα της τεχνικής, απαιτεί τον καλλιτέχνη σε ετοιμότητα, διότι ο χρόνος κατά τον οποίο εκτελείται η ζωγραφική, σχετίζεται με τη διάρκεια διατήρησης του ασβεστοκονιάματος σε νωπή κατάσταση. Ο σύντομος αυτός χρόνος εργασίας για την εφαρμογή (4-8 ώρες, αναλόγως των συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας του περιβάλλοντος), προϋποθέτει την προετοιμασία του καλλιτέχνη προ της εφαρμογής, ώστε να έχει αντιμετωπίσει όλα τα αισθητικά ζητήματα που θα εφαρμόσει στον τοίχο υπό κλίμακα σε μακέτα (σχέδιο, χρώμα, σύνθεση). Συνεπώς αποτελεί μια πρώτης τάξης εφαρμογή για αισθητική αγωγή, για καλλιέργεια δεξιοτήτων στη ζωγραφική πράξη, αλλά και για γνώση του τρόπου λειτουργίας των υλικών που τη συνιστούν (κονιάματα, χρωστικές), ταυτοχρόνως με την τήρηση μεθόδων πειθαρχημένης χρήσης για την επιτυχή εφαρμογή.

Τα μοναδικά αυτά χαρακτηριστικά της τεχνικής αυτής και ο ρόλος τους στη διαπαιδαγώγηση των μαθητευομένων εικαστικών καλλιτεχνών, οδήγησαν την Εθνική μας Σχολή Τέχνης στην πρόβλεψη του αντικειμένου στο Πρόγραμμα Σπουδών της ήδη από τη δεκαετία του 1930, ενώ από το 1961 θεσμοθετήθηκε ειδική Εργαστηριακή Υποδομή για την εκμάθησή της. Στα εξήντα χρόνια λειτουργίας του Εργαστηρίου Νωπογραφίας & Τεχνικής των Φορητών Εικόνων στην ΑΣΚΤ, έχει μαθητέψει στο αντικείμενο πλειάδα σημαντικών καλλιτεχνών με διάχυση των έργων τους σε Ελλάδα και εξωτερικό.

Η εισαγωγή σύγχρονών φορέων πιγμέντων από τη δεκαετία του 1930 και εντεύθεν - κυρίως οργανικών: βινυλικά και ακρυλικά υλικά, αλλά και ανόργανων: υδρύαλος( πυριτιούχο κάλλιο) - ναι μεν απλοποίησε τον τρόπο εφαρμογής τοιχογραφιών (al secco), παρ’ όλ’ αυτά δεν στάθηκε δυνατή η επίτευξη του αισθητικού αποτελέσματος της Νωπογραφίας (al fresco), γεγονός που την καθιστά ανεπανάληπτη και επίκαιρη. Επιπροσθέτως, οι σύγχρονες αντιλήψεις για την Τέχνη έναντι των προγενεστέρων, που συνοψίζονται σχηματικά στο δίπολο «κάνω τέχνη» (εκφράζομαι) έναντι του «κάνω κάτι με τέχνη» (θέτω την έκφρασή μου σε αισθητικές αρχές και παραδεδομένους κανόνες που υπαγορεύονται από τις προγενέστερες σπουδαίες κατακτήσεις στην τέχνη και τεχνολογία που την αφορά) καθιστούν την διδακτική των παραδεδομένων τεχνικών, όπως η Νωπογραφία, σημαντικότατους θεματοφύλακες άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που θέτουν υψηλά ποιοτικά κριτήρια στη παραγωγή έργων τέχνης, ιδίως για το δημόσιο χώρο.

Θεμελιώδης μέριμνα λοιπόν του Εργαστηρίου Νωπογραφίας της ΑΣΚΤ, αποτελεί η διάχυση τόσο της γνώσης που διαφυλάσσει και παράγει στην εκμάθηση της τεχνικής, όσο και στην έρευνα για βελτιστοποίηση και αποτελεσματικότερη εφαρμογή της με απλοποίηση των συνθηκών που τη συνθέτουν. Προς την κατεύθυνση αυτή, ήδη έχουν παραχθεί καινοτόμες πρακτικές που αφορούν στην δημιουργία Νωπογραφιών σε φορητά υποστρώματα διαφόρων τρόπων, απλών και σύνθετων, με τα οποία συνεργάζεται το ασβεστοκονίαμα, στη διαδικασία εφαρμογής της σε τοίχο με δυνατότητα αποτοίχισης της και μεταφοράς της σε φορητά ελαφριά υποστρώματα, καθώς και στη σύνθεση των αδρανών υλικών που συναπαρτίζουν το ασβεστοκονίαμα αναλόγως του επιθυμητού αισθητικού αποτελέσματος. Οι πρακτικές αυτές εμπλουτίζουν σήμερα δόκιμα τη μαθητεία στο αντικείμενο των φοιτητών της ΑΣΚΤ και με το παρόν πρόγραμμα σκοπείται η διάδοση και διάχυση τους στη σχολική εικαστική πράξη.

Παράλληλα το Εργαστήριο Νωπογραφίας ως θεματοφύλακας στην ΑΣΚΤ της συλλογικής εικαστικής αυτοσυνειδησίας μας, έχει ως μέριμνα την καλλιέργεια, διάσωση και διάδοση των αισθητικών αντιλήψεων και εικαστικών πρακτικών από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα (και με διαπολιτισμικό προσανατολισμό). Στο κεφάλαιο αυτό έχει να επιδείξει καινοτόμους παιδαγωγικά τρόπους εκμάθησης της αρχαιοελληνικής χρωματολογίας (Πολυγνώτεια κλίμακα-με έκταση μέχρι και στη μεταβυζαντινή περίοδο), των αρχών σύνθεσης (αρμονικές χαράξεις / Ιερή Γεωμετρία) και της αίσθησης και αντίληψης του χώρου στη ζωγραφική (από την Ευκλείδεια στην αντίστροφη προοπτική). Συνεπώς, η διδακτική της Νωπογραφίας θα πλαισιωθεί στο δημιουργικό τμήμα της με την διάχυση στους μαθητές αυτών των αρχών, ενώ θα υπάρχει παράλληλη παρουσίαση και σύνδεσή με χαρακτηριστικά παραδείγματα τοιχογραφιών από τη διαχρονία της Ελληνικής Ζωγραφικής Παράδοσης, με τρόπο εύληπτο για παιδιά.

Να σημειωθεί ότι όλα τα ανωτέρω αποτελούν θεματικές που επεξεργάζεται ερευνητική ομάδα στο Εργαστήριο Νωπογραφίας αποτελούμενη από απόφοιτους Τμημάτων Εικαστικών Τεχνών/Ζωγράφους Εκπαιδευτικών Εικαστικής Αγωγής. Ήδη από τον Ιανουάριο του 2018 (κατόπιν προσκλήσεως της ΑΣΚΤ στην Ένωση Εκπαιδευτικών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων το 2017), τα μέλη της ΟΕ ως Επιστημονικοί Συνεργάτες του Εργαστηρίου έχουν επεξεργαστεί και παράξει πρότυπες μεθόδους και περιγράμματα μαθημάτων στην ευρύτερη θεματολογία που θεραπεύει το Εργαστήριο, συμμετέχοντας σε πρότυπο εργαστήριο εφαρμογών Νωπογραφίας με στόχο την ανατροφοδότηση των συναδέλφων ΠΕ08-Εκπαιδευτικών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων. Από το σύνολο της επεξεργασμένης θεματολογίας η Ερευνητική Ομάδα προκρίνει αρχικά ως θέμα διάχυσης τη διδακτική της Νωπογραφίας συνεχίζοντας τις εργασίες της και για άλλες θεματικές.

Τέλος, σημαντικότατη παράμετρος αποτελεί η καλλιέργεια κουλτούρας ασφάλειας και προστασίας του χρήστη υλικών τέχνης, γεγονός που αποτελεί και επιδιωκόμενο καινοτόμο στόχο για τα συνήθη δεδομένα και ειωθότα στον τόπο μας, όπως είναι διαπιστωμένα από την εμπειρία τόσο σε Σχολεία, όσο και στους νεοεισερχόμενους φοιτητές της ΑΣΚΤ. Συνεπώς, η πρόκριση μιας τεχνικής που απαιτεί εκ προοιμίου προφυλάξεις του εφαρμοστή, λόγω της οιονεί, σε περίπτωση παρατεταμένης έκθεσης, ήπιας καυστικότητας του ασβεστοκονιάματος, συντελεί στην υποχρεωτική και αυστηρή λήψη μέτρων προστασίας. Έτσι κατά την εισαγωγική επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών ΣΦ από την ΟΕ, θα υπάρξει πρωταρχική μέριμνα ενημέρωσης για τα σύγχρονα και φιλικά στο χρήση μέτρα ασφάλειας και προφύλαξης, αλλά και κατά την εφαρμογή των μαθητών με την επίβλεψη του Καθηγητή τους, θα εμπεδωθεί κουλτούρα ασφαλούς εφαρμογής (με πρόβλεψη δαπάνης εξοπλισμού, αναλωσίμων και υλικών προφύλαξης και προστασίας που θα αποσταλούν στα σχολεία για όλους τους συμμετέχοντες).